Read the story in English here.
Theo ông Thomas Jakobsen, với kinh nghiệm khoảng 20 năm làm việc ở Việt Nam, chủ yếu trong lĩnh vực năng lượng tái tạo thì đây là một năm đáng nhớ: Chính phủ Việt Nam đã phê duyệt chương trình mua bán điện xanh cho doanh nghiệp vào mùa hè, được nối tiếp bởi các quy định hướng dẫn được ban hành ngay sau đó. Thái độ cởi mở dành cho các nhà đầu tư tư nhân trong lĩnh vực do nhà nước quản lý cũng được thể hiện qua chính sách cải tổ điện lực vào tháng trước. Hiện là giám đốc điều hành của Indochina Energy Partners, công ty chuyên sản xuất và phát triển năng lượng tái tạo có trụ sở tại Singapore, ông Jakobsen cho biết ông “rất hài lòng” với tốc độ ban hành các quy định trong năm nay, điều mà ông cho là “tốt nhất trong 20 năm ở Việt Nam”.
Nhiều doanh nghiệp khác trong ngành cũng đồng ý với nhận định này, đặc biệt là sau những biến động trong những năm vừa qua. Các nhà phát triển năng lượng tái tạo đã đổ xô vào Việt Nam với giá mua điện cao vào năm 2018, biến quốc gia này trở thành nước sử dụng năng lượng mặt trời và điện gió lớn nhất Đông Nam Á. Tuy nhiên, khi có biến động chính trị xảy ra vào năm 2021, giao dịch với chính phủ bị gián đoạn đột ngột khiến cho các doanh nghiệp ngành năng lượng xanh bị đẩy vào tình thế vô định trong nhiều năm. Tổng công suất điện gió và điện mặt trời đang hồi phục trong những năm gần đây, nhưng con số đó không đáng kể so với 20 gigawatt (GW) đã được lắp đặt vào năm 2020.
Ông Mark Hutchinson, giám đốc Nhóm công tác khu vực Đông Nam Á tại Hội đồng Năng lượng Gió Toàn cầu (GWEC), nhận xét: “Vẫn còn rất nhiều điều cần phải làm, nhưng tôi nghĩ rằng tinh thần của các bên tham gia trong ngành đang tích cực hơn nhiều so với tám tháng trước, và chắc chắn là hơn hẳn một năm trước”.
Tuy nhiên, có lẽ chúng ta sẽ phải chờ đợi thêm một thời gian nữa để có thể thấy lại thời kỳ phục hưng của ngành năng lượng tái tạo ở Việt Nam. Dù các doanh nghiệp lớn như Samsung và H&M đã cam kết mua nhiều điện xanh hơn, nhưng không nhiều dự án năng lượng sạch mới được công bố trong năm nay. Những ông lớn trong ngành đã rút khỏi thị trường Việt Nam và chưa có tuyên bố chính thức nào về việc họ sẽ quay trở lại.
Các chuyên gia trong ngành cho rằng năm 2025 có khả năng vẫn là giai đoạn hoàn thiện văn bản quy định chi tiết, tuy nhiên, có thể chính các khoản chi phí vận hành cụ thể mới là yếu tố then chốt quyết định sự phát triển của ngành năng lượng xanh ở thị trường này. Bên cạnh đó, cũng có nhiều ý kiến khác nhau về việc Việt Nam nên tập trung vào lĩnh vực nào, cùng với những lo ngại về khả năng của lưới điện và về nhân quyền trong quá trình chuyển đổi năng lượng.
Hai hướng cải tổ
Kế hoạch phát triển năng lượng tái tạo của Việt Nam chủ yếu đi theo hai hướng. Một phần công suất sẽ dành cho giao dịch trực tiếp giữa doanh nghiệp và nhà sản xuất, hướng còn lại là điện được nhà nước thu vào để dành cho các dự án lớn. Theo như các quy định gần đây, điện gió trên bờ và điện mặt trời áp mái sẽ thuộc nhóm đầu tiên, trong khi các trang trại điện gió ngoài khơi sẽ cung cấp điện cho nhóm thứ hai.
Về chương trình mua bán điện trực tiếp (DPPA), mối lo ngại chính của các nhà sản xuất là mức phí mà Việt Nam dự định áp dụng cho các giao dịch sử dụng lưới điện công cộng. Các quy định dự thảo gần đây đề xuất mức phí 0,018–0,025 USD mỗi kilowatt-giờ (KWh) điện truyền tải, một con số đáng kể khi áp dụng cho khối lượng điện lớn được các doanh nghiệp giao dịch trong nhiều năm. Mức phí cao sẽ làm mất lợi thế cạnh tranh của năng lượng tái tạo trong việc cung cấp điện giá rẻ, chưa kể đến chứng nhận sinh thái xanh.
Ông Olivier Duguet, giám đốc điều hành và đồng sáng lập công ty năng lượng tái tạo The Blue Circle cho biết: “Cho đến nay, quy định chưa cho phép chúng tôi bán điện trực tiếp cho khách hàng cuối cùng. Dĩ nhiên chúng tôi sẵn sàng cân nhắc, nếu phí truyền tải đề xuất không làm đội giá điện lên quá cao khi được tải đến khách hàng chủ yếu ở miền Bắc, từ hai nơi sản xuất chính là miền Nam và miền Trung.”
Ông Hutchinson cho biết GWEC sẽ xem xét nếu mức phí rơi vào khoảng 0,01 USD/KWh, ông cũng quan ngại về gánh nặng chi phí đặt lên người mua.
Các dự án năng lượng tái tạo cũng cần được liệt kê trong kế hoạch phát triển điện lực quốc gia mới nhất của Việt Nam nhằm hoàn thiện các điều kiện của giao dịch DPPA. Đây lại là một rào cản nữa cho các nhà phát triển, đặc biệt là khi danh sách các dự án ở một số tỉnh chưa được hoàn thiện.
Tuy vậy, nếu thực hiện đúng quy trình, ngành sẽ thu về lợi nhuận khổng lồ. Trong những năm còn lại của thập niên này, dự kiến nhu cầu điện ở Việt Nam sẽ tăng 10%/năm, vì vậy những thoả thuận với các doanh nghiệp sẽ giúp bảo đảm nguồn cung điện năng đến từ năng lượng tái tạo, thay vì từ than đá.
“Việt Nam có thể tiến hành phát triển 10GW điện gió thông qua cơ chế DPPA với chi phí thấp hoặc thậm chí không tốn kém gì cho EVN (Tập đoàn Điện lực Việt Nam, công ty điện lực nhà nước duy nhất của cả nước). Điều này sẽ gần như giải được bài toán duy trì sản lượng điện vượt trên mức nhu cầu đỉnh ở Việt Nam,” ông Jakobsen nhận định. Công ty Indochina Energy Partners của ông Jakobsen đang làm việc để hoàn thành các dự án với công suất 400-500MW thông qua cơ chế DPPA.
Về phía người mua, các tập đoàn toàn cầu đang đối mặt với áp lực từ Liên minh châu Âu (EU), yêu cầu họ phải tăng cường sử dụng năng lượng xanh. Các nhà nhập khẩu công nghiệp nặng vào khối EU sắp phải đóng thuế carbon, và trong tương lai dự kiến sẽ có thêm nhiều ngành bị áp thuế như vậy. Việt Nam hiện là đối tác thương mại hàng hoá lớn nhất của EU ở khu vực Đông Nam Á.
Lộ trình phát triển điện gió ngoài khơi
Việt Nam cũng đang mong muốn khởi động lại hoạt động đấu thầu nhà nước các dự án năng lượng tái tạo, mặc dù tiến độ vẫn còn chậm. Ý tưởng về cách thức tổ chức đấu thầu cho các dự án mới đã được công bố gần đây, dù chưa có thông tin chi tiết.
Trong một báo cáo vào tháng 11, Hội đồng Năng lượng Gió Toàn cầu (GWEC) nhận xét rằng quá trình đàm phán kéo dài với EVN đi cùng với việc chưa có hướng dẫn rõ ràng đã khiến quá trình phát triển điện gió ngoài khơi bị kìm hãm. GWEC đã đề xuất chính phủ áp dụng quy trình đấu thầu cạnh tranh hai giai đoạn: giai đoạn đầu để xin phê duyệt khảo sát biển, và giai đoạn tiếp theo để đấu thầu mua bán điện – tương tự như cách làm ở Úc và Anh. Theo ông Hutchinson, việc phát triển một hệ thống như vậy có thể mất “ít nhất một đến hai năm” ở Việt Nam”.
Trong khi đó, Tập đoàn Dầu khí Việt Nam (PVN) đã bắt đầu thực hiện một dự án thí điểm điện gió ngoài khơi, dự kiến hoàn thành trước năm 2030. Chính phủ trước đây đã tuyên bố các công ty tư nhân sẽ không tham gia vào dự án này, mặc dù PVN đã hợp tác với Sembcorp, một công ty năng lượng của Singapore, để xuất khẩu điện gió sang quốc đảo này.
Ông Hutchinson từ GWEC cho rằng các mối quan hệ hợp tác với các công ty nước ngoài trong các dự án thí điểm có thể giúp tiếp cận công nghệ và tài chính đa phương. Tuy nhiên, một số tập đoàn năng lượng lớn của châu Âu – như Enel, Orsted và Equinor – đã rút lui khỏi Việt Nam trong những năm gần đây do sự trì trệ trong lĩnh vực năng lượng tái tạo.
“Chúng tôi muốn mang họ trở về. Chúng tôi đã thảo luận với các doanh nghiệp về những điều kiện mà họ cần trước khi quyết định quay lại thị trường này”, ông Hutchinson nói thêm.
Người phát ngôn của Orsted cho biết công ty đánh giá cao các thay đổi chính sách gần đây tại Việt Nam và sẽ tiếp tục hoạt động cũng như hợp tác với các công ty địa phương. Người phát ngôn của Enel từ chối bình luận, còn Equinor đã không trả lời những câu hỏi được đưa ra.
Ưu tiên
Các cập nhật mới nhất trong Luật Điện lực Việt Nam không chỉ tập trung vào lĩnh vực điện mặt trời và điện gió, mà còn bao gồm các quy định nhằm thúc đẩy sử dụng các loại nhiên liệu như khí tự nhiên và hydro. Sự phát triển năng lượng hạt nhân cũng đã được đưa trở lại sau khi bị loại khỏi bản thảo được công bố trước đó vào năm 2004.
Đây là những cập nhật quan trọng nhằm đảm bảo an ninh năng lượng, nhưng câu hỏi được đặt ra là liệu Việt Nam có thể đồng thời tập trung vào tất cả các lĩnh vực khác nhau hay không. Ông Jakobsen từ Indochina Energy Partners tin rằng nên ưu tiên năng lượng tái tạo trên đất liền – với chi phí thấp nhất dù thường có quy mô dự án nhỏ hơn.
Ông cho rằng: “Đối với các nguồn năng lượng khác như khí tự nhiên hóa lỏng (LNG), điện gió ngoài khơi và điện hạt nhân, một số công đoạn có thể thực hiện ở hậu trường, nhưng sẽ rất hữu ích nếu ngành công nghiệp, các cơ quan quản lý và các nhà hoạt động tập trung vào những gì khả thi và có thể thực hiện được, thay vì những dự án chưa triển khai trong vòng năm đến sáu năm qua,”.
Bên cạnh đó vẫn còn tồn tại nỗi lo về an toàn lưới điện của Việt Nam khi lượng điện mới được đưa vào. Sản lượng điện mặt trời và điện gió cao nhất là ở miền Nam, nhưng một số trung tâm đầu mối lại nằm cách đó 1000 km ở miền Bắc, gần Hà Nội. Vào tháng 8, một đường dây truyền tải cao áp dài 520 km vừa được hoàn thành, nhưng dự kiến chúng ta sẽ cần thêm nhiều đường dây như vậy trong tương lai.
Tình hình xã hội và môi trường của Việt Nam trong quá trình chuyển đổi năng lượng cũng gặp phải nhiều chỉ trích. Luật Điện lực mới nhất quy định phê duyệt nhanh chóng cho các dự án điện khẩn cấp, cho phép quyết định của Thủ tướng thay thế các phê duyệt bằng văn bản đối với các vấn đề như phân bổ và chuyển đổi đất đai.
Liên minh Bảo vệ Khí hậu Việt Nam bao gồm hơn 30 tổ chức quốc tế và khu vực về công lý môi trường và nhân quyền. Bà Guneet Kaur, thành viên của Liên minh, nói rằng những quy định như vậy có nguy cơ bỏ qua vấn đề của những người dân địa phương bị ảnh hưởng. Bà cũng cho rằng các dự án nhiên liệu hóa thạch và hạt nhân tại Việt Nam nên tạm dừng để đánh giá đúng đắn tác động của chúng lên kinh tế và môi trường.
Nhiều nhà hoạt động môi trường và năng lượng sạch cũng đã bị bắt giữ rong những năm gần đây với các tội danh mà theo giới phê bình là nhằm đe doạ người dân, tuy nhiên, chính phủ Việt Nam đã bác bỏ các cáo buộc này.
Bà Kaur khẳng định rằng đối thoại xã hội trên diện rộng cần phải là nền tảng cho mọi hình thức bảo vệ cộng đồng địa phương, cũng như cho các tiêu chuẩn ESG (Môi trường- Xã hội – Quản trị doanh nghiệp), và cũng là một phần tất yếu của quá trình chuyển đổi năng lượng công bằng.
“Tuy nhiên, ở Việt Nam, khi xã hội dân sự độc lập bị đàn áp, đối thoại xã hội cũng bị ngăn cản.”
“Việc loại trừ xã hội dân sự và thiếu minh bạch tạo ra “một môi trường kinh doanh kém chất lượng và không an toàn cho nhà đầu tư”, bà Kaur nói thêm.
Bộ Công Thương Việt Nam không phản hồi email yêu cầu bình luận về các biện pháp bảo vệ xã hội và các ưu tiên trong việc thúc đẩy năng lượng tái tạo.
Các nhà quan sát cho biết Việt Nam đang áp dụng cách tiếp cận thận trọng hơn trong việc quản lý ngành năng lượng sau những biến động trong những năm vừa qua.
“Chúng ta đang chứng kiến sự thận trọng của chính phủ, điều này cũng dễ hiểu. Họ sẽ không để lịch sử lặp lại, và đó là hướng đi đúng đắn”, ông Hutchinson nhận xét.
Ông cũng nói thêm: “Năm sau, chính phủ sẽ tập trung hoàn thiện các quy định và mức phí của DPPA, xây dựng các nghị định và thông tư dưới Luật Điện lực, cũng như thúc đẩy các dự án của EVN (Tập đoàn điện lực Việt Nam) và PVN (Petrovietnam - Tập đoàn Dầu khí Việt Nam). Vì vậy, chính sách cấp cao sẽ ít được ưu tiên hơn, thay vào đó là thực thi”.
Phương hướng phát triển của Việt Nam cũng cần phải cân nhắc đến bối cảnh năng lượng tái tạo đang phát triển vượt bậc trong khu vực. Thái Lan đã đưa vào hoạt động quy trình mua điện xanh dành cho doanh nghiệp trong năm nay, trong khi Philippines đã tổ chức đấu thầu năng lượng tái tạo thường niên được bốn năm.
Theo ông Duguet từ công ty The Blue Circle, doanh nghiệp đang phát triển gần 2GW tại Philippines cho biết, mô hình của Philippines khá minh bạch, và điều này giúp các nhà đầu tư tự tin hơn khi tham gia vào thị trường.
Ông cũng nhận định thêm: “Hiện tại, để có thể đạt được tính minh bạch, đường lối rõ ràng, cùng với chính sách tập trung vào năng lượng tái tạo ở Việt Nam, chúng ta còn phải đi một quãng đường dài”
“Tuy nhiên, chính quyền trung ương và địa phương hoàn toàn có thể giải quyết được vấn đề này một cách nhanh chóng nếu có được sự đồng thuận về mặt chính trị”, ông Duguet nói thêm.
